Do sprawowania Najświętszej Ofiary konieczny jest ołtarz (łac. altare). Ołtarz stanowi centralne miejsce świątyni, podobnie jak Msza św. stanowi centrum życia liturgicznego Kościoła. Swoim kształtem przypomina on sarkofag lub stół. Symbolizuje on samego Chrystusa, ("Ołtarzem świętego Kościoła jest sam Chrystus..." - "Altare sanctae Ecclesiae ipse est Christus..."; Pontificale Romanum, De ordinatione Subdiaconi) dlatego jest otaczany szczególną czcią. Starożytne prawo zabrania kłaść na ołtarzu przedmiotów nie związanych z Mszą świętą. Do wyrazów szacunku jakie Kościół składa ołtarzowi należą pocałunki składane podczas Mszy świętej oraz okadzenia.
Ołtarze są zwykle budowane na podwyższeniu, na które prowadzą stopnie ołtarzowe. Niektórzy liturgiści przypisują trzem stopniom trzy cnoty: wiarę, nadzieję i miłość, przez które kapłan zbliża się do Chrystusa.
Istotną częścią ołtarza jest kamienna płyta zwana mensą, w której znajduje się grób (łac. sepulchrum), czyli prostokątne zagłębienie, w którym biskup podczas konsekracji zamurowuje relikwie świętych męczenników. Zwyczaj umieszczania relikwii jest bardzo stary i pochodzi z czasów prześladowań Kościoła w pierwszych wiekach. Chrześcijanie gromadzili się wtedy w podziemnych cmentarzach - katakumbach, a Msza św. sprawowana była na grobach męczenników.
 |
| Kard. Roncalli, późniejszy papież Jan XXIII, wmurowuje relikwie świętych podczas konsekracji ołtarza. |
Kościół ustanowił specjalne obrzędy konsekracji ołtarza. Dokonuje jej biskup w otoczeniu duchowieństwa. Nawiązują one do poświęcenia ołtarza w Świątyni Jerozolimskiej. Na obrzędy konsekracji składa się m. in. odmówienie siedmiu psalmów pokutnych, śpiew litanii do Wszystkich Świętych, siedmiokrotne pokropienie ołtarza wodą gregoriańską (Nazwa gregoriańska pochodzi od imienia papieża Grzegorza Wielkiego, który nakazał święcenie tej wody. Jest to mieszanina wody, soli, popiołu i wina. Sól symbolizuje nieśmiertelność duszy, popiół - śmiertelność ciała ludzkiego, wino - boską naturę Chrystusa, a woda - ludzką), wmurowanie relikwii, namaszczenie mensy olejami Krzyżma i Katechumenów oraz spalenie ziaren kadzidła umieszczonych na środku i rogach ołtarza.
Wyposażenie ołtarza:
Kościół poleca, aby ołtarz był nakryty trzema lnianymi obrusami. Symbolizują one płótno, w które owinięte było ciało Pana Jezusa przed złożeniem do grobu. Mają także zadanie praktyczne - w przypadku przewrócenia się kielicha wchłaniają Krew Pańską zapobiegając rozlaniu się Jej na podłogę. Najbardziej wierzchni obrus osłania boki ołtarza i sięga swoją długością aż do stopni lub posadzki. Obrusy nie spoczywają jednak bezpośrednio na płycie ołtarzowej. Przed rozłożeniem obrusów umieszcza się na niej tzw. chrismale. Jest to nasączone woskiem płótno lniane wielkości płyty ołtarza. Chroni ono obrusy przed wsiąkaniem w nie resztek olejów używanych do konsekracji ołtarza oraz zabezpiecza konsekrowany kamień przed dotykaniem go przez świeckich.
Na środku ołtarza stawia się krzyż. Przypomina on, że Msza święta jest bezkrwawą ofiarą i ponowieniem Ofiary Krzyżowej. Krzyż jest koniecznym i pierwszorzędnym elementem wyposażenia ołtarza i powinien być on wyraźnie widoczny zarówno dla celebransa, jak i wiernych.
Po obu stronach krucyfiksu ustawia się parzystą liczbę świec woskowych na świecznikach. Ze względu na bogatą symbolikę, Kościół zawsze przypominał, by do wyrobu świec ołtarzowych i paschału zawsze używano wosku pszczelego. Wyraża on dziewiczą czystość Boga - Człowieka, który na ołtarzu goreje za nas żarliwą miłością ku Bogu (abp Antonii Julian Nowowiejski, Ceremonjał parafialny). Palące się świece są symbolem Chrystusa, który jest "światłością świata" oraz "światłem na oświecenie pogan". Płomień świecy, który spala wosk przypomina nam ofiarę Pana Jezusa, który bez reszty ofiarował się dla naszego zbawienia. Zwykle podczas Mszy uroczystych i śpiewanych zapala się sześć świec, natomiast podczas Mszy czytanych - dwie lub cztery. Jedynie podczas uroczystych Mszy biskupa diecezjalnego zapala się siedem świec. Jeśli na ołtarzu jest wystawiony Najświętszy Sakrament w monstrancji zapala się przynajmniej 12 świec.
W głównym ołtarzu danego kościoła znajduje się zwykle tabernakulum, czyli miejsce w którym przechowywany jest Najświętszy Sakrament. Jak słusznie mówi Rytuał Rzymski: nad ten Sakrament "nic godniejszego, nic świętszego i godniejszego podziwu nie posiada Kościół Boży" (Rituale Romanum, tit. IV, cap. I). Tabernakulum ma zwykle postać ozdobnej szafki zamykanej na klucz. Wyrazem nieustannego hołdu, jaki jest należny Bogu ukrytemu pod postacią chleba, jest tzw. wieczna lampka, która pali się dzień i noc przed tabernakulum.
Podczas Mszy św. umieszcza się zwykle na ołtarzu trzy tablice zwane tablicami ołtarzowymi lub kanonami. Są na nich zapisane niektóre fragmenty Mszy św. (Lavabo, Ostatnia Ewangelia, Gloria, Credo, słowa przeistoczenia, modlitwy ofiarowania...) dla uniknięcia przenoszenia mszału.
Podczas uroczystych Mszy świętych umieszcza się często pomiędzy świecznikami relikwiarze. Są to bogato zdobione oprawy relikwii, czyli pozostałości po Panu Jezusie oraz świętych.
Ozdobą ołtarza są również kwiaty.
